Projekt badawczy pt „Leksykon archeologii katyńskiej (1990–2015)” realizowany jest w ramach modułu „Dziedzictwo narodowe” Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki MEiN pod kierunkiem dr. Olgierda Ławrynowicza w latach 2022–2027 na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UŁ. Celem przedsięwzięcia jest zebranie, archiwizacja i upublicznienie możliwie najszerszej i zróżnicowanej grupie odbiorców, w znacznej mierze dotąd rozproszonych i nieusystematyzowanych informacji o polskich archeologicznych badaniach śladów Zbrodni Katyńskiej.
Projekt zakłada przeprowadzenie prac edytorsko-dokumentacyjno-słownikowych nad materiałami dotyczącymi archeologicznych badań śladów Zbrodni Katyńskiej z lat 1990–2015 oraz zagadnień bezpośrednio z nimi związanych, takich jak:
- zastosowane metody badań archeologicznych,
- odbiór społeczny badań,
- niearcheologiczne prace ekshumacyjne sprzed 1990 r., podejmowane np. w Katyniu przez władze niemieckie w 1943 r. oraz władze sowieckie w 1944 r.,
- miejsca przetrzymywania polskich jeńców wojennych od września 1939 r. do egzekucji wiosną i latem 1940 r.,
- potencjalne miejsca pochówku ofiar Zbrodni Katyńskiej, które wymagają badań archeologicznych w przyszłości.
W ramach badań zaplanowano przeprowadzenie wywiadów etnograficznych z badaczami i uczestnikami opisywanych prac archeologicznych w Katyniu, Miednoje, Charkowie i Bykowni oraz osobami, których biografia, doświadczenie i pamięć związane są ze Zbrodnią Katyńską – członkami Rodzin Katyńskich. Dobór tych dwóch kategorii rozmówców zakłada pozyskiwanie materiałów o różnym, lecz w myśleniu o całości projektu komplementarnym charakterze. Relacje osób zaangażowanych w archeologiczne badania (organizatorzy, naukowcy, ówcześni studenci) stanowić będą świadectwa procesu badawczego. Relacje członków Rodzin Katyńskich oraz miejscowej Polonii odnosić się będą zaś do recepcji badań archeologicznych przez osoby najbardziej nimi zainteresowane. Zbierane wspomnienia ukazywać będą to, co zapisane w indywidualnym doświadczeniu, także w pamięci rodzinnej; pozwolą zrekonstruować przebieg i rozpoznać znaczenie prowadzonych badań archeologicznych w tych aspektach, które umykają niekiedy opracowaniom historycznym, sprawozdaniom archeologicznym, analitycznym tekstom naukowym – w kontekście biograficznym, osobistym, emocjonalnym. Chcemy podkreślić znaczenie zarówno tekstów pisanych, jak i tekstów mówionych: świadectw w formie przekazu ustnego albo sporządzonych na piśmie, wspomnień, pamiętników, listów, opowieści powtarzanych „z ust do ust”, dzienników terenowych, notatek itd.
Planowane efekty podjętych prac to przede wszystkim:
1. Archiwum Projektu
Podstawowym zadaniem badawczym w projekcie jest zebranie w instytucjach krajowych, zagranicznych oraz zbiorach prywatnych, a następnie opracowanie i archiwizacja (w znaczącej mierze nigdy dotychczas niepublikowanych):
- informacji dotyczących polskich archeologicznych badań śladów Zbrodni Katyńskiej: dokumentacja archeologiczna oraz inne materiały pisane, fotograficzne i filmowe; nagrania dźwiękowe wywiadów etnograficznych (z transkrypcją i merytorycznym opracowaniem) przeprowadzonych z organizatorami, uczestnikami i świadkami tych badań w kraju oraz podczas pielgrzymek Rodzin Katyńskich na Wschód; dokumentacja filmowa rejestrująca wypowiedzi organizatorów, uczestników i świadków tych badań,
- zawartości artykułów poświęconych polskim badaniom archeologicznym w Katyniu, Miednoje, Charkowie i Bykowni publikowanych w prasie rosyjskiej, ukraińskiej i białoruskiej,
- dokumentacji min. 300 zabytków archeologicznych oraz min. 100 artefaktów ze zbiorów członków Rodzin Katyńskich, sporządzonej w technice 2D i 3D,
- dokumentacji fotograficznej miejsc pamięci związanych ze Zbrodnią Katyńską przygotowanej podczas pielgrzymek Rodzin Katyńskich,
- informacji dotyczących ekshumacji prowadzonych przed 1990 r. w miejscach związanych ze Zbrodnią Katyńską,
- potencjalnych lokalizacji mogił ofiar Zbrodni Katyńskiej niebadanych metodami archeologicznymi,
- informacji dotyczących miejsc przetrzymywania ofiar Zbrodni Katyńskiej od września 1939 r.
2. „Leksykon archeologii katyńskiej”
Wybrany zasób materiałów zostanie zaprezentowany w stanowiącym podsumowanie projektu „Leksykonie archeologii katyńskiej (1990–2015)” (w językach polskim i angielskim). Publikacja uwzględniać będzie w formie haseł takie zagadnienia jak: proces badawczy i wnioski wynikające z realizacji badań archeologicznych śladów Zbrodni Katyńskiej (stanowiska archeologiczne, fotografie i plany polowe, zdjęcia artefaktów, metody badawcze, perspektywy kolejnych badań), biogramy badaczy oraz pomysłodawców, organizatorów i obserwatorów badań, a także cytaty z ich wypowiedzi oraz odniesienia do zagadnień historycznych i społecznych (Zbrodni Katyńskiej, wcześniejszych śledztw [w tym badań ekshumacyjnych], badań historycznych, odbioru społecznego badań w Polsce oraz na Białorusi, w Rosji i na Ukrainie).
3. E-repozytorium
Wynikiem prac nad Leksykonem będzie otwarte tekstowe i multimedialne e-repozytorium w językach polskim, angielskim i rosyjskim. Stanowić będzie ono multimedialną platformę prezentacji zawartości haseł Leksykonu, poszerzonych o interaktywną wizualizację 3D zabytków archeologicznych oraz krótkich materiałów dźwiękowych i wizualnych. Formuła e-repozytorium uwzględniać będzie aktualną wiedzę dotyczącą sposobów prezentacji, w tym wizualizacji wiedzy, oraz potrzeb i uwarunkowań recepcji młodszej generacji odbiorców, seniorów oraz odbiorców z zagranicy, w tym mieszkańców Białorusi, Rosji i Ukrainy.
4. Konferencje, sympozja, publikacje naukowe
W trakcie trwania projektu członkowie zespołu badawczego prezentować będą efekty swych prac na międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych oraz sympozjach, a także publikować artykuły w czasopismach naukowych i opracowaniach zbiorowych.
Członkami merytorycznymi zespołu badawczego zostali naukowcy reprezentujący trzy dyscypliny naukowe, w ramach których zaplanowane zostały prace edytorsko-dokumentacyjno-słownikowe:
- 6 archeologów: dwóch badaczy zajmujących się archeologią współczesności i archeologia sądową, i jednocześnie najmłodszych uczestników opisywanych badań na Wschodzie (dr Olgierd Ławrynowicz w zespole prof. dra hab. Mariana Głoska w Katyniu; dr Dominika Siemińska w zespole prof. dra hab. Andrzeja Koli w Bykowni), metodolog archeologii, specjalistka w zakresie archeologii współczesności i archeologii współczesnych konfliktów zbrojnych (dr hab. Anna I. Zalewska, prof. UŁ.), specjalistka w zakresie historii archeologii (dr Adrianna Szczerba) oraz dwoje badaczky, specjalizujących się w dokumentacji i badaniach zabytków ruchomych, uczestniczących wcześniej w zespołowych projektach badawczych (dr Magdalena Majorek, mgr Marcel Bartczak).
- 2 etnologów i antropologów kultury posiadających dorobek w zakresie prowadzenia badań jakościowych, znających specyfikę archeologii współczesności i badań interdyscyplinarnych (etnoarcheologicznych) dzięki wcześniejszemu uczestnictwu w interdyscyplinarnych zespołach badawczych, ukierunkowanych na badania niedawnej przeszłości, w tym czasów II wojny światowej (dr Aleksandra Krupa-Ławrynowicz, dr Sebastian Latocha).
- 2 historyków, specjalistów w zakresie historii najnowszej, których praca naukowa odnosi się do badań Zbrodni Katyńskiej (dr Ewa Kowalska, wieloletni pracownik merytoryczny oraz kustosz Muzeum Katyńskiego w Warszawie i dr Joanna Żelazko, autorka publikacji dotyczących Zbrodni Katyńskiej);
Wykonawcy reprezentują zarówno uczelnie wyższe (Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) jak i instytut badawczy wyspecjalizowany w badaniach niedawnej przeszłości (Instytut Pamięci Narodowej).
Zespół uzyskał wsparcie merytoryczne autorów prac archeologicznych dotyczących Zbrodni Katyńskiej jako wykonawców pomocniczych: ekspertów ds. przebiegu badań archeologicznych w Miednoje i Katyniu (prof. dr hab. Marian Głosek, prof. dr hab. Maria Blombergowa) oraz w Charkowie i Bykowni (prof. dr hab. Andrzej Kola, mgr Mieczysław Góra). Badacze ci, oceniwszy cele projektu jako istotne i wymagające pilnej realizacji, zgodzili się przyjąć zaproszenie do współpracy w ramach projektu. Wykonawcami pomocniczymi w projekcie będzie także ekspert ds. dokumentacji cyfrowej, który wesprze zespół badawczy w zakresie digitalizacji danych archeologicznych (skanowanie 3D) oraz ekspert ds. korelacji wyników analiz geoprzestrzennych (korelacja danych teledetekcyjnych i kartograficznych).
Projekt realizowany będzie w ścisłej współpracy:
- z Muzeum Katyńskim. Oddziałem Martyrologicznym Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Zgodnie z porozumieniem zawartym 9 grudnia 2022 r. ,w trakcie trwania projektu Muzeum udostępni swe zbiory do digitalizacji, docelowo zaś stanie się depozytariuszem Archiwum Projektu i e-repozytorium,
- ze Stowarzyszeniem Rodzina Katyńska w Łodzi, którego członkowie przyczynili się do udziału archeologów już w pierwszych pracach terenowych w 1990 r. Stowarzyszenie udostępni artefakty (pamiątki) związane z ofiarami Zbrodni Katyńskiej oraz prywatne archiwa z materiałami z pielgrzymek Rodzin Katyńskich do miejsc badanych przez polskich archeologów na Wschodzie. Udział członków zespołu badawczego w pielgrzymkach katyńskich posłuży zaś zarówno przeprowadzeniu wywiadów etnograficznych z członkami rodzin ofiar oraz z miejscową ludnością (w tym z Polonią), która na co dzień styka się z upamiętnieniami katyńskimi, jak i wykonaniu rekonesansu archeologicznego oraz profesjonalnej dokumentacji ilustracyjnej na potrzeby Leksykonu i e-repozytorium.