WIELOKULTUROWY KOMPLEKS OSADNICZY W KWIATKOWIE POD TURKIEM

Grant dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu  „Dziedzictwo kulturowe” priorytet „Ochrona zabytków archeologicznych” (03287/15/FPK/NID).

Celem poniższego szkicu jest zapoznanie Czytelnika z aktualnym stanem badań, znaczeniem poznawczym oraz projektem programu badań wielokulturowego kompleksu stanowisk Kwiatków 11/20 w gm. Brudzew pod Turkiem w woj. wielkopolskim.

Na wstępie konieczne jest odniesienie do zastosowanego zapisu nazwy kompleksu, tj. Kwiatków 11/20. W sensie administracyjnym oba człony (tj. Kwiatków 11 i Kwiatków 20) stanowią osobne stanowiska – oddzielone przestrzenią około 60-80 m. W istocie jednak jest to efekt nowożytnej aranżacji terenu – związanej z budową stawu oraz zabudowań wsi; nie trzeba chyba dodawać, że bezpowrotnie zniszczyły one starsze ślady działalności człowieka. Wyprzedzając dalszy tok wywodu trzeba wyraźnie podkreślić integralność chronologiczną oraz funkcjonalną obu omawianych tu „stanowisk”, co prowadzi do wniosku o konieczności traktowania ich przestrzeni łącznie (Kwiatków 11/20).

Stanowisko Kwiatków 11/20, gm. Brudzew położone jest w obrębie Kotliny Kolskiej (N: 52o05’56.48’’; E: 18o40’41.55’’) w typowym dla niej kontekście dolin i paleomeandrów Warty i Teleszyny. Elementem dominującym we współczesnym krajobrazie są odkrywki związane z eksploatacją węgla brunatnego przez spółkę PAK Kopalnia Węgla Brunatnego Adamów S.A. W związku z rozbudową jednej z odkrywek konieczne było podjęcie ratowniczych badań wykopaliskowych m.in. na opisywanym tu stanowisku. W wyniku postępowania przetargowego wyłoniony został wykonawca – PBA Adam Golański. Przed rozpoczęciem prac, w związku z procedurą uzyskania pozwolenia na przeprowadzenie badań, ustalono, że miejscem złożenia zabytków (wraz z dokumentacją) będzie Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Dodać wypada, że była to konsekwencja braku zainteresowania ze strony miejscowych muzeów pozyskaniem do swych zasobów magazynowych materiałów z Kwiatkowa. Zaakcentować należy, że Inwestor nie przewidział żadnych środków na opracowanie wyników badań.

A. Syntetyczny opis wyników badań wykopaliskowych:

Prace wykopaliskowe, realizowane w ramach w/w umowy objęły w latach 2012-2014 przestrzeń około 17 ha. Kierowali nimi mgr Eryk Schellner oraz mgr Adam Golański. Konsultantem prac wykopaliskowych był dr hab. Seweryn Rzepecki, prof. UŁ. Równolegle z eksploracją wykopów realizowany był program terenowych prac geomorfologicznych, którego kierownikiem był dr hab. Juliusz Twardy, prof. UŁ.
Ogromnym walorem prac eksploracyjnych przeprowadzonych w Kwiatkowie był fakt, iż jedynymi elementami limitującymi możliwość rozpoznania przestrzeni reliktowej była współczesna zabudowa oraz istniejące elementy infrastruktury przemysłowej. Potencjalnie pozwalało to na całkowite rozpoznanie zasięgu stanowiska.

Niemal od początku prac wykopaliskowych oczywisty był fakt wyjątkowego nasycenia badanej przestrzeni różnorakimi źródłami archeologicznymi. Dokumentuje to zarówno skala chronologiczna rejestrowanych reliktów (a), jak i wymiar ilościowy pozyskanych informacji (b). W dalszej części tekstu przedstawiona zostanie także krótka charakterystyka wyróżnionych epizodów osadniczych (c).

1. Na lokalną skalę chronologiczną składają się następujące (główne) epizody wykorzystania terenu stanowiska: schyłkowy paleolit i mezolit, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych, kultura niemeńska (?), kultura trzciniecka, kultura jastorfska (?), kultura przeworska, wczesne średniowiecze, późne średniowiecze i nowożytność.
2. W efekcie prowadzonych prac wykopaliskowych zadokumentowano i pozyskano: ok. 12 000 obiektów nieruchomych oraz warstwy pozaobiektowe, 2 067 zabytków krzemiennych, 227 276 fragmentów ceramiki, 8 920 ułamków polepy, 8 453 kości, 159 przęślików, 130 fibul i ich fragmentów, 32 kabłączki skroniowe, 15 szpil a także: żarna, ciężarki tkackie, rzymskie monety (brąz, srebro), groty, pierścienie brodawkowate, obrączki, grzechotki oraz zabytki „inne”.
3. Jak wyżej zaznaczono, historię okupacji terenu stanowiska otwiera pojawienie się populacji łowiecko – zbierackich łączonych z paleolitem schyłkowym i mezolitem. Należy jednak zaznaczyć, że najstarsze epizody zasiedlenia (epoka kamienia – wczesna epoka brązu) podlegały bardzo intensywnym przekształceniom (degradacji) wywołanej w skutek intensywności osadnictwa związanego z ludnością kultury przeworskiej. Stąd też obecny stan rozpoznania aktywności rolniczych grup związanych z neolitem i wczesną epoką brązu należy uznać za istotnie zdeformowany w stosunku do stanu pierwotnego oraz wymagający wnikliwych analiz rekonstruujących jego zasięg i formy. Dodać wypada, że jednym z najciekawszych zabytków wiążących się z tym okresem jest znalezisko półproduktu tzw. buławy kamiennej, wiążącej się z oddziaływaniami kulturowymi strefy północnopontyjskiej.

Pojawienie się osadników „przeworskich” odpowiedzialne jest za większość procesów związanych z formowaniem się struktury stanowiska. Dość powiedzieć, że z kulturą przeworską należy łączyć ponad 8 000 obiektów nieruchomych. Do wyjątkowych obserwacji należy „warstwowany” charakter centralnej części przestrzeni reliktowej. Związane jest to z (co najmniej) dwufazowym efektem akumulacji eolicznej uruchomionej procesem odlesienia terenu okolic stanowiska. Skutkiem tego w strefie agradacji terenu (jego kulminacji) obserwowano tzw. „warstwę kulturową” o miąższości około 1 m.
W przypadku źródeł nieruchomych na szczególną uwagę zasługuje fakt odkrycia na stanowisku około 90 studni (łączonych z osadnictwem „przeworskim”) z dobrze zachowanymi drewnianymi elementami konstrukcyjnymi. Nie trzeba chyba dodawać, że stanowi to ogromną i unikatową szansę dla możliwości konfrontacji wyników datowań typologicznych z dendrochronologicznymi. Jak dotąd na żadnej ze znanych osad przeworskich nie zarejestrowano takiej ilości sztucznych ujęć wody. Przeznaczenie „kwiatkowskich” studni, na tle bezpośredniej bliskości cieków wodnych, jest jednym z najbardziej poruszających problemów interpretacyjnych. Dodać trzeba, że zadokumentowane studnie poświadczają zastosowanie szerokiej gamy rozwiązań technicznych, co sprawia, że są one także cennym źródłem do poznania technik ciesielskich stosowanych przez ówczesnych mieszkańców osady. W cembrowinach omawianych obiektów odkryto także rewelacyjnie zachowane zabytki drewniane (np. łopatki, koszyki), żarna, naczynia, paciorki oraz zabytki metalowe. Obecność żaren i ich fragmentów jest niezwykle interesująca i może wiązać się z zabiegami symbolicznego „zamykania” studni wraz z końcem ich użytkowania.

Mnogość rozpoznanych dołków posłupowych wskazuje na istnienie licznych konstrukcji słupowych, wśród których wyróżnić można m. in. długie domy, spichlerze oraz pozostałości ogrodzeń. W tej grupie obiektów znalazły się także niewielkie budynki mieszkalno-gospodarcze (warsztaty?); w jednym z nich odkryto doskonale zachowane pozostałości drewnianych pali, a w dwóch – zachowane w całości naczynia zasobowe.
Rejestr obserwacji uzupełniają odkrycia związane z piecami, paleniskami, obiektami produkcyjnymi oraz jamami o trudnym do ustalenia przeznaczeniu. Warto zaznaczyć, iż w strefie południowej prezentowanego kompleksu zarejestrowano 90 palenisk związanych zapewne z częścią gospodarczą osady.

Większość pozyskanej na stanowisku ceramiki należy łączyć z osadnictwem „przeworskim”. Badania wykopaliskowe dostarczyły także niezwykle bogatego zestawu zabytków metalowych. Odkryte zostały m.in. noże, groty, fibule, szpile, pierścienie, klamry do pasa, zawieszki i monety. Wśród elementów stroju zdecydowanie dominowały znaleziska zapinek brązowych, a niekiedy także żelaznych. Co istotne, część fibul zachowana była w całości. Z grupą ozdób wiążą się również odkrycia szklanych paciorków.
Na zbiór przedmiotów codziennego użytku składają się przęśliki (w liczbie ponad stu egzemplarzy), ciężarki tkackie oraz zabytki kamienne (żarna, rozcieracze, osełki, gładziki). Do szczególnie ważnych znalezisk należą zabytki wykonane z materiałów organicznych pozyskane ze studni; są to m.in.: „kijanki” do lnu, fragmenty wiader i koszyków drewnianych oraz fragment drewnianego żurawia (!).
Do ciekawych zabytków należą także niewielkich rozmiarów przedmioty wykonane ze szkła i gliny, które można interpretować jako pionki do gier, co wraz z obecnością monet dowodzi istnienia kontaktów z prowincjami Imperium Rzymskiego. Zabytkami zdradzającymi swe pozalokalne korzenie są również „celtycki” pierścień brodawkowaty oraz częściowo zachowana fibula (typ A65, wg O. Almgrena). Ten typ zabytków szczególnie często spotyka się na celtyckich oppidach w Czechach.
Za przykład artefaktu o chronologii późnolateńskiej należy uznać fragment wędzidła typu trackiego, a jego obecność na północ od środkowego Dunaju to godna podkreślenia rzadkość. Osobną kategorię stanowią znaleziska ceramiki typu terra sigillata.

Co interesujące, dokonano również odkryć, które wstępnie łączyć można ze sferą sacrum. W jednym z obiektów odkryto okrągłe, gliniane „placki”, które mogą stanowić pozostałości kapliczek domowych. Podobne przeznaczenie mogło mieć także koliste skupisko ułożone z potłuczonych fragmentów ceramiki zarejestrowane w kolejnej jamie. Innym odkryciem tego typu jest fragment glinianego krążka zdobionego plastycznymi listwami w formie „kątów wsuwanych w siebie”, dla którego analogie znajdujemy wśród zabytków kultury przeworskiej z terenu Kujaw.
Po ustąpieniu osadnictwa kultury przeworskiej stanowisko stało się obiektem zainteresowania ze strony ludności wczesnośredniowiecznej. W zachodniej części badanego obszaru zarejestrowano cmentarzysko rzędowe. Pochodzą z niego znaleziska kabłączków skroniowych, pierścionków, fragmentów naczyń oraz silnie zniszczonych przedmiotów żelaznych. Najciekawszym zabytkiem pozyskanym z tejże nekropolii jest srebrna kaptorga.

Z kolejnym horyzontem osadniczym w Kwiatkowie 11/20 wiążą się odkrycia z okresu późnego średniowiecza oraz nowożytności. W sąsiedztwie stanowiska funkcjonował wówczas folwark, z którym należy łączyć najpóźniejsze znaleziska w zachodniej części stanowiska.

B. Potencjał poznawczy stanowiska:

Różnorodność reliktów i epizodów osadniczych rozpoznanych w efekcie badań nie oznacza rzecz jasna przypisania im zbliżonych walorów naukowych. Dane odnoszące się do osadnictwa z epoki kamienia, starszej epoki brązu, wczesnego i późnego średniowiecza oraz nowożytności mogą mieć głównie lokalne (przyczynkarskie) znaczenie poznawcze. Inaczej rzecz ma się w przypadku pozostałości osadnictwa kultury przeworskiej. Jego bogactwo i różnorodność oraz doskonały stan zachowania – umożliwiający realizację unikatowych analiz specjalistycznych powodują, że należy ono do stanowisk o wybitnym znaczeniu poznawczym.
Już samo położenie stanowiska na hipotetycznym przebiegu szlaku bursztynowego warunkować mogło długotrwałość charakteryzowanego „emporium”. Dodatkowymi walorami były zapewne bliskość „słonych źródeł” – warunkująca możliwość rozwoju solowarstwa (lub wymiany soli).
Wspomniana wyżej długotrwałość osady widoczna jest nawet na wstępnym etapie opracowania źródeł ruchomych, które wykazują obecność materiałów „o cechach jastorfskich” – obecnych poczynając od przełomu starszego i młodszego okresu przedrzymskiego oraz kulturą przeworską z faz A2-A3 oraz B1-C2.

Z okresem przedrzymskim łączy się identyfikacja w materiale ceramicznym oddziaływań ze strony kręgu kultury jastorfskiej i kręgu Kraghede oraz nurtu lateńskiego.
Świadectwem obecności oddziaływań jastorfskich są naczynia, których cechy mikro- i makromorfologiczne wykazują powiązania z obszarami północno-zachodnich Niemiec i Danii, będącymi terenami macierzystymi wspomnianej jednostki kulturowej. Innym świadectwem tej formacji kontaktów są misy z tzw. wiszącymi uchami. Analogie dla nich odnaleźć można w zespołach kultury Poieneşti -Lukaševka. Położenia Kwiatkowa w obrębie szlaku nordycko -pontyjskiego sytuuje charakteryzowany kompleks w kręgu zjawisk węzłowych dla zrozumienia procesów przemian zachodzących na przełomie starszego i młodszego okresu przedrzymskiego oraz genezy kultury przeworskiej na obszarze współczesnej Wielkopolski.

Zabytki ruchome pozwalają na datowanie „czystego” osadnictwa „przeworskiego” na omawianym stanowisku od fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego, choć większość z nich odnieść jednak należy do przełomu faz A2/A3. Do charakterystycznych form późnolateńskich (faza A3) wiązanych z Celtami należą 2 pierścienie brodawkowate. Obecność zbytków tej proweniencji nie może dziwić, jeśli weźmiemy pod uwagę, iż pod Kaliszem (Janków) istniała celtycka mennica Bojów.
Dalszy rozwój osadnictwa na omawianym stanowisku rejestrowany jest również w okresie rzymskim (fazy C1 i C2). Z tego czasu pochodzi największy zbiór fibul (m.in. VI wg Almgrena), również większość wstępnie sklasyfikowanej ceramiki zdaje się być związana z tym okresem. Na tle pojemników ceramicznych jako unikatowe jawi się naczynie zdobione runami – jest to jedno z dziewięciu tego typu odkryć w Polsce.

Rozmach prac wykopaliskowych, zróżnicowanie pozyskanego materiału zabytkowego, ilość problemów paleośrodowiskowych wiążących się z charakteryzowanym kompleksem stwarza problemy natury pragmatycznej – związane z koncepcją opracowania źródeł oraz ich prezentacji. Jako wzorcowe potraktowano tu doświadczenia zebrane w trakcie prac związanych z realizacją programu „opatowickiego” (Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Prace zespołu pod kierunkiem Prof.Prof. Marzeny Szmyt i Aleksandra Kośko). Zakłada on wieloetapowość i komplementarność prezentacji osiągniętych wyników badań. W odniesieniu do Kwiatkowa oznaczałoby to konieczność realizacji następującego, „szkieletowego” programu:

Etap A1–A6. Obejmować będzie wycinkowe (sektorowe ≈ 3 ha powierzchni) opracowanie i publikację pozyskanych źródeł i informacji. Każde opracowanie składać się będzie z następujących stałych elementów:

1. Prezentacji wyników aspektów analiz palośrodowiskowych (m.in.: geomorfologia, palinologia, zoologia, dendrochronologia),
2. Prezentacji wyników analiz stratygraficznych – odnoszących się do procesu formowania stanowiska,
3. Prezentacji wyników analiz obiektów ruchomych – w aspekcie funkcjonalnym i chronologicznym,
4. Prezentacji wyników analiz archeologicznych – z zastosowaniem klucza chronologicznego.

Programowo każda strefa stanowić będzie przedmiot osobnego opracowania, nie zawsze oznacza to jednak konieczności publikacji osobnych tomów. W przypadku części stref możliwa jest ich łączna prezentacja. Sytuacja ta wynika ze zróżnicowania stopnia nasycenia materiałem zabytkowym poszczególnych części kompleksu.

Etap B. Ostatni tom serii będzie miał charakter syntetyzujący. Jego celem będzie spójne zarysowanie historii zasiedlenia stanowiska ze szczególnym uwzględnieniem wskaźników antropopresji oraz wątków łączących doświadczenie archeologów z warsztatem botaników, zoologów, geomorfologów oraz dendrochronologów. Za szczególnie istotny należy uznać tą ostatnią okoliczność – umożliwia ona testowanie i weryfikację „archeologicznych” modeli zasiedlenia terenu.

Elementem zapewniającym właściwe wykonanie zadania jest jego strona organizacyjna. Instytucją wiodącą będzie w tym przypadku Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego – posiadająca bardzo bogate doświadczenie w prowadzeniu i koordynacji działań związanych z pozyskaniem, opracowywaniem i publikowaniem wyników badań archeologicznych. Rolę kooperanta pełnić będzie Łódzka Fundacja Badań Naukowych.

Kierownikiem projektu będzie dr hab. Seweryn Rzepecki, prof. UŁ, zaś jego potwierdzonymi wykonawcami:
Dr hab. Lucyna Domańska, prof. UŁ – opracowanie materiałów krzemiennych,
Dr hab. Seweryn Rzepecki, prof. UŁ – zabytki neolityczne i z wczesnej epoki brązu,
Dr Magdalena Piotrowska, dr Karolina Kot (Łódzka Fundacja Badań Naukowych) – zabytki z okresu wpływów rzymskich,
Mgr Katarzyna Schellner (Muzeum Okręgowe w Koninie) – proces formowania stanowiska i stratygrafia archeologiczna,
Prof. dr hab. Marek Krąpiec (Akademia Górniczo – Hutnicza, Kraków) – wykonanie datowań dendrochronologicznych,
Dr hab. Juliusz Twardy, prof. UŁ, dr Piotr Kittel (Uniwersytet Łódzki) – geomorfologia.

C. Zakres prac realizowanych w ramach w ramach Etap A1-2 – podstawowe informacje o strefach A1-2:

Przedmiotem przedkładanego wniosku jest opracowanie i prezentacja wyników badań w dwóch (A1 i A2) strefach peryferyjnych w stosunku do centrum osady.

Strefa A1 zlokalizowana jest w północno–wschodniej części kompleksu. Obejmuje ona wykopy o łącznej powierzchni 299 arów, w obrębie których zarejestrowano:

1. 578 obiektów nieruchomych, w tym: 9 budynków mieszkalno – gospodarczych (warsztatów?), 20 studni, 1 piec, 24 paleniska i ogniska,
2. 21 809 fragmentów ceramiki,
3. 600 fragmentów polepy,
4. ok. 1 400 fragmentów kości.
5. zabytki „inne”, w tym: 10 fibul, 2 szpile brązowe, 13 przęślików, niezidentyfikowane zabytki z metalu (9 sztuk).

Z kolei strefa A2 tworzy południową flankę kompleksu Kwiatków 11/20. W jej obrębie, na powierzchni 300 arów, zarejestrowano:

1. 1613 obiektów nieruchomych, w tym: 41 studni z bardzo dobrze zachowanymi cembrowinami oraz 90 palenisk,
2. 2000 fragmentów ceramiki,
3. zwarte fragmenty polepy budowlanej (łączna waga: 160 kg),
4. 9 żaren
5. pojedyncze przęśliki, zabytki krzemienne, metalowe i szklane.

Wybór stref A1-2 podyktowały dwojakie przesłanki. Po pierwsze, są one nader inspirujące z naukowego punku widzenia i umożliwiają rozwinięcie wszystkich tych wątków, które przesądzają o wyjątkowej atrakcyjności poznawczej stanowiska. Towarzyszą temu motywacje czysto pragmatyczne. Obie strefy mają bowiem dość proste uwarstwienie – co umożliwi testowanie wielu metod i wyników analiz archeologicznych w sprzężeniu z np. z przesłankami stratygraficznymi, dendrochronologicznymi i geomorfologicznymi. Zdobyte doświadczenia będą miały znaczenie podstawowe dla właściwej oceny bardziej złożonych kontekstów sedymentu archeologicznego, jakie podlegać będą opracowaniu w kolejnych etapach. Szczególne znaczenie przypisać należy, co wymaga ponownego podkreślenia, możliwości konfrontowania masowych oznaczeń dendrochronologicznych oraz danych archeologicznych.