ARCHEOLOGIA WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

dr hab. Jerzy Sikora, dr Aldona Andrzejewska, dr Adrianna Szczerba

Początki zainteresowań łódzkiej archeologii uniwersyteckiej wczesnym średniowieczem nieodzownie wiążą się z udziałem prof. Konrada Jażdżewskiego i jego najbliższych współpracowników (Janina Kamińska i Andrzej Nadolski), a także studentów (m.in. Andrzej Abramowicz, Tadeusz Poklewski, Jerzy Kmieciński, Lidia Gabałówna, Waldemar Chmielewski, Andrzej Zbierski) w ogólnopolskim programie badań nad początkami państwa polskiego, popularnie zwanych milenijnymi. Ekipa łódzka prowadziła prace wykopaliskowe w Gdańsku, Łęczycy, Lutomiersku, Czermnie i Gródku Nadbużnym (dzieje badań nad początkami państwa polskiego są przedmiotem zainteresowań naukowych Adrianny Szczerby).

Po zakończeniu wspomnianego wyżej programu zainteresowania nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym były kontynuowane, ale wyraźny wzrost badań nad tym okresem jest szczególnie widoczny w ostatnim dwudziestoleciu (penetracje terenowe prowadzono na następujących obszarach: Pomorze Wschodnie, Warmia i Mazury, Podlasie, Kujawy i ziemia dobrzyńska, Polska Centralna).

 
Pomorze Wschodnie

Prace badawcze skupione zostały na problematyce osadnictwa obronnego. W 2005 r. we współpracy z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku przystąpiliśmy do realizacji programu „Osadnictwo grodowe księstwa gdańskiego”. Pracownicy naszego Instytutu (Aleksander Andrzejewski i Leszek Kajzer) przebadali grodziska w Będargowie, gm. Szemud oraz Pręgowie, gm. Kolbudy).

Celem kolejnego programu, realizowanego w latach 2008–2014, było poznanie zespołów osadniczych w rejonie chojnicko – tucholskim. Badaniami objęto stanowiska w miejscowości Ostrowite, gm. Chojnice i Obrowo, gm. Kęsowo. Penetracji archeologicznej w Ostrowitem poddawane były już wcześniej w latach 1993–1994 i 2000–2008 stanowiska pradziejowe i wczesnośredniowieczne przez pracowników naszej placówki terenowej oraz w latach 1995–1996 Instytutu Archeologii i Etnologii UMK w Toruniu.

Od 2000 r. Krzysztof Walenta koncentrował się na rozpoznaniu reliktów pradziejowych, a od 2008 r. Jerzy Sikora prowadzi kompleksowe badania na terenie osady datowanej na XI–XIII w., domniemanego grodziska z XII–XIII w. oraz cmentarzyska szkieletowego z XI–XIII w. Dzięki dofinansowaniu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspólnie ze specjalistami innych dyscyplin wykonano badania nieinwazyjne z zastosowaniem metod magnetometrycznych, elektrooporowych, geochemicznych oraz prospekcją lotniczą. Ponadto zastosowano bazę GIS dla zintegrowania wyników wszystkich badan i analiz. Oborowo już wcześniej znalazło się w polu działań terenowych pracowników dawnej Katedry Archeologii UŁ. W 2014 r. zespół badawczy działający w Ostrowitem prowadził prace wykopaliskowe i nieinwazyjne na terenie grodziska, datowanego na IX–X w., oraz osadzie otwartej z IX–XI w.

 
Warmia i Mazury

Ratownicze badania obiektów identyfikowanych w ewidencji konserwatorskiej jako późnośredniowczne i nowożytne pozostałości siedzib obronnych, prowadzone przez Annę Marciniak–Kajzer umożliwiły m.in. poznanie wczesnośredniowiecznych etapów osadniczych. W miejscowości Zajączki, gm. Ostróda stwierdzono obecność grodziska i osady przygrodowej, funkcjonujących w XII i prawdopodobnie na początku XIII w. W Leszczu, gm. Dąbrówno wyniki penetracji terenowej wykazały, że gród powstał w latach 30–40 IX w. i trwał do końca tego stulecia. Podobnie jako w przypadku poprzedniej warowni natrafiono na relikty umocnień obronnych oraz pozostałości zabudowy. Odkrycia powyższe stanowią wkład w poznanie pruskiego osadnictwa grodowego.

 
Podlasie

Badania prowadzone z inicjatywy Muzeum Podlaskiego w Białymstoku,, w którym uczestniczyli pracownicy Instytutu Archeologii UŁ (Aldona Andrzejewska i Aleksander Andrzejewski), obejmowały w 2004 r. cmentarzyska kurhanowe w Kładzewie i na terenie leśnictwa Szyndziel, gm. Janów, a w 2009 r. grodzisko w Trzciance, położone opodal Kładzewa. Cmentarzyska wymagały weryfikacji konserwatorskiej). Do badan wytypowano dwa kurhany, po jednym z każdego stanowiska. Obie mogiły kryjące pod nasypem ciałopalne pochówki datowano na 2 poł. XI i XII w., co wpisuje je w typowe na tym terenie zjawisko kontynuacji dawnych tradycji pogrzebowych. Na grodzisku w Trzciance wydzielono dwa poziomy chronologiczne, starszy związany z osadą otwartą funkcjonującą krótko na początku XI w. i młodszy grodowy przypadający na 1 poł. XI w. Wał drewniano –ziemny posiadał zewnętrzne kamienne oblicowanie. Zabudowa rozlokowana była dookolnie przy umocnieniach. Aldona Andrzejewska realizowała również zadania o charakterze konserwatorskim zlecone przez Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na grodzisku w Krzeczkowie, gm. Mońki. Kolejne prace o charakterze konserwatorskim dotyczyły Drohiczyna. W mieście badania Aleksandra Andrzejewskiego i Jerzego Sikory w 2006 r. objęły nadzory nad prowadzonymi w ulicach instalacjami liniowymi oraz badania wyprzedzające w obrębie kilku ulic (wczesnośredniowieczny etap rozwoju Drohiczyna datowano na XI–XIII w.).
 
Kujawy i ziemia dobrzyńska

Kontynuowano prace związane z poznaniem obiektów obronnych, cmentarzysk i zespołów osadniczych. Pojawiły się nowe ustalenia dotyczące przemian osadniczych zachodzących na badanym terenie zarówno w czasach poprzedzających powstanie państwa Piastów, jak też w późniejszym okresie.

W 2006 r. Aldona Andrzejewska powróciła do działań terenowych, o charakterze ratowniczym, w Zgłowiączce na Kujawach (badania dotyczyły stanowiska nr 4, gdzie zlokalizowano pozostałości cmentarzyska i osady – najbardziej niszczonego przez „poszukiwaczy” zaopatrzonych w detektory metali). Badania weryfikacyjne i sondażowe obiektów obronnych objęły m.in. wczesnośredniowieczne grodziska w Starorypinie i Zarzeczewie. Ich wyniki, podobnie jak wcześniejszych badań, skłaniały Leszka Kajzera do postulowania podjęcia penetracji wykopaliskowych szeregu warowni wczesnośredniowiecznych. Prace takie Aleksander Andrzejewski przeprowadził w 1996 r. w Dobrzyniu nad Wisłą i w 1997 r. w Krukowie, gm. Choceń, a Aldona Andrzejewska w latach 2002-2005 w Mchówku, gm. Izbica Kujawska i w latach 2008–2012 w Zarzeczewie, gm. Fabianki, a oboje Andrzejewscy w 2006 r. w Bodzanówku, gm. Osięciny.

Kolejnymi kategoriami stanowiska badanymi w minionych latach były cmentarzyska (1997–1999 – w Lubominie, gm. Boniewo; 1998–199 – w Wandynowie, gm. Bytoń; 2001–2004 – w Dobrzyniu nad Wisłą). Prace te prowadziła Aldona Andrzejewska.

 
Polska Centralna

Działania podejmowane na terenie historycznych ziem łęczyckiej, sieradzkiej i okrajów terytoriów ościennych, mieściły się w zakresie szerokiej problematyki badawczej. Wpisuje się ona w nurt zainteresowań badawczych zajmujących się budownictwem grodowym i zagadnieniami przemian osadniczych w odniesieniu do dziejów społecznych, gospodarczych i politycznych tego obszaru. Stanowiskiem badanym przez naszą instytucję w latach 19981999 było grodzisko w Krzepocinku, gm. Wartkowice. W kolejnych latach pojawiła się potrzeba szerszego podsumowania wyników badan prowadzonych przez wiele ekip z różnych instytucji, i dokonania próby weryfikacji starszych ustaleń. Działania takiego podjął się Jerzy Sikora Badacz ten od roku 2013 realizuje program nieinwazyjnych badań, z zastosowaniem metod geofizycznych, grodzisk i ich najbliższego zaplecza osadniczego uzupełnionych o badaniach geomorfologiczne, fotograficzna dokumentację lotniczą, badania fosforowe gleb. Pracami objęto obiekty w miejscowościach Ewinów, Chełmno, Krzepocinek, Rękoraj, Rozprza, Spicymierz, Stare Skoszewy, Szydłów i Żarnów. W ich wyniku obiekty te jawią się jako rozległe, wieloczłonowe założenia, co do tej pory nie było czytelne zarówno w topografii terenu ani z dotychczas prowadzonych archeologicznych penetracji. W zamierzeniach programu są badania wykopaliskowe niektórych z wymienionych warowni.

 
Za: Aldona Andrzejewska, Z refleksji o studiach nad wczesnym średniowieczem, [w:] Dwadzieścia lat Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego 1996–2015, red. L. Domańska, A. Marcinia-Kajzer, A. Andrzejewski, S. Rzepecki, Łódź 2015, s. 41–61